Κυκεώνας: Το «κοκτέιλ» που έπιναν οι αρχαίοι Έλληνες

Τα βασικά συστατικά του και πώς συνδέεται με το μύθο της Περσεφόνης και τα Ελευσίνια Μυστήρια.


Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα παρατηρείται ιδιαίτερη άνθηση στο κομμάτι του κοκτέιλ, τόσο σε μεγάλες αστικές πόλεις, όσο και σε μικρότερες επαρχιακές, αλλά και νησιωτικούς ταξιδιωτικούς προορισμούς.

Οι bartenders εξειδικεύονται όλο και περισσότερο, με την κοκτέιλ σκηνή της Αθήνας, κυρίως, να συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στις καλύτερες του κόσμου. Μάλιστα, για το 2019 ελληνικό ήταν και το καλύτερο κοκτέιλ ανάμεσα στα 36 κορυφαία που αναδείχθηκαν από το διεθνούς φήμης περιοδικό Time Out.

Για την δημιουργία της λέξης κοκτέιλ υπάρχουν πολλές εκδοχές, με μία από αυτές να υποστηρίζει ότι εμπνεύστηκε την εποχή της χαρτοπαιξίας στα ποταμόπλοια του Μισισιπή, με τους νικητές να φορούν ένα κόκκινο φτερό πετεινού (cock) και να δημιουργούν ένα ποτ- μίγμα από όλα τα ποτά που υπήρχαν στο μπαρ, ανακατεύοντάς το με ένα κουτάλι που έμοιαζε με ουρά πετεινού (tail).

Σύμφωνα με μια άλλη ιστορία, ένας εστιάτορας μαγείρευε κοτόπουλα και όταν τελείωνε το δείπνο προσέφερε στου πελάτες του ποτά στολισμένα με τα φτερά από τις ουρές τους, με τους Γάλλους να φωνάζουν «vive la cock tail».

Η επικρατέστερη εκδοχή, ωστόσο, υποστηρίζει ότι η λέξη κοκτέιλ (cocktail) οφείλεται στη γαλλική λέξη coquetel, την ονομασία ενός μίγματος κρασιών, την οποία ο στρατηγός Lafayette έφερε το 1777 στην Αμερική, όταν έφτασε στη Φιλαδέλφεια.

Όπως θα υποστήριζαν, λοιπόν, οι περισσότεροι η έμφαση και η προσοχή που δίνεται στο κοκτέιλ αποτελεί μια νέα παγκόσμια «τάση», κάτι το οποίο, ιστορικά τουλάχιστον, ανατρέπεται.

Για παράδειγμα, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ή Ρωμαίοι ανακατεύανε το αλκοόλ με μπαχαρικά για την δημιουργία ιατρικών ελιξιρίων, ενώ οι Ατζέκοι στο Μεξικό χρησιμοποιούσαν οινοπνευματώδεις ουσίες κατά την διάρκεια τελετών θυσίας.

Την εποχή του Μεσαίωνα δεν ήταν λίγα εκείνα τα βασικά ηδύποτα που χρησιμοποιούσαν οι φαρμακοποιοί και οι μοναχοί για την συντήρηση ιατρικών βοτάνων, ενώ δεν ήταν πολύ νωρίτερα από το 1800 όταν εμφανίστηκε στην πιο σύγχρονη εκδοχή του.

Πόσες φορές δεν έχετε ακούσει ή χρησιμοποιήσει τη φράση «έμπλεξα σε έναν κυκεώνα». 

Συνήθως χρησιμοποιούμε τη λέξη «κυκεώνας» εννοώντας ότι κατακλυζόμαστε από πολλά και διαφορετικά πράγματα καθημερινά, είτε ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε ποικίλα προβλήματα και αρκετές προκλήσεις.

Όμως η κυριολεκτική σημασία του «κυκεώνα» δεν είναι αυτή που της αποδίδουμε σήμερα. Ὁ κυκεών, προκύπτει από το ρήμα κυκόω – κυκῶ, που σημαίνει αναμειγνύω, ανακατεύω.

Τι σημαίνει, λοιπόν, κυκεώνας;

Κυκεώνας ήταν ένα αρχαίο ελληνικό ποτό φτιαγμένο κυρίως από νερό, χοντραλεσμένο κριθάρι (πτισάνη) και βότανα (κυρίως γλήχωνα, ένα βότανο παρόμοιο με την μέντα). Αναφέρεται ότι χρησιμοποιούνταν επίσης και μυρωδικά όπως το κύμινο. 

Χρησιμοποιούνταν στο αποκορύφωμα των Ελευσίνιων Μυστηρίων για να σπάσει την ιερή αποχή από το φαγητό και το πιοτό, αλλά ήταν επίσης ένα αγαπημένο ποτό των Ελλήνων αγροτών.

Το ποτό αυτό το παρασκεύαζαν δύο οικογένειες ιεροφαντών της Ελευσίνας από γενιά σε γενιά, αλλά η εκτέλεση της συνταγής και τα συστατικά που χρησιμοποιούσαν παρέμειναν μυστικά. 

Βέβαια, στο στίχο 208 του ομηρικού ύμνου προς τη Δήμητρα αναφέρεται πως τα συστατικά του ποτού είναι το νερό, το κριθάρι και ο δυόσμος.

Αναφορές σε αρχαία ελληνικά κείμενα

Ο Κυκεώνας αναφέρεται στα ομηρικά κείμενα. Η Ιλιάδα τον περιγράφει ως αποτελούμενο από κριθάρι, νερό, βότανα, και τριμμένο τυρί αιγών (XI, 638-641). 

Στην Οδύσσεια, η Κίρκη προσθέτει κάποιο μέλι και χύνει το μαγικό φίλτρο της σε αυτόν (Χ, 234). Στον ομηρικό ύμνο η θεά Δήμητρα αρνείται το κόκκινο κρασί αλλά δέχεται τον καμένο Κυκεώνα από νερό και κριθάρι.

Θεωρείται ότι είχε χωνευτικές ιδιότητες. Ο Ερμής το συστήνει, στην Ειρήνη του Αριστοφάνη (V. 712), στον ήρωα που έφαγε πάρα πολλά ξηρά φρούτα και καρύδια. Οι αριστοκράτες τον απέφευγαν ως ποτό των αγροτών.

Ο Θεόφραστος απεικονίζει στους χαρακτήρες του (IV, 2-3) έναν αγρότη του οποίου η αναπνοή που αποπνέει θυμάρι ενοχλεί τους γείτονές του στην Εκκλησία.

Σε μία προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα του πώς τόσοι πολλοί άνθρωποι στη διάρκεια δύο χιλιετιών, είχαν οράματα χρησιμοποιώντας τον Κυκεώνα κατά τη διάρκεια της τελετής των Ελευσίνιων Μυστηρίων, εικάζεται ότι το κριθάρι που χρησιμοποιούνταν ήταν μολυσμένο από τον παρασιτικό μύκητα Ερυσίβη, οι ψυχοενεργές ιδιότητες του μύκητα προκάλεσαν την έντονη εμπειρία που περιέγραφαν οι συμμετέχοντες στα Ελευσίνια.

Το κοκτέιλ των αρχαίων Ελλήνων και η αρπαγή της Περσεφόνης

Πιο «προχωρημένοι», ωστόσο, στο κομμάτι του κοκτέιλ φαίνεται να ήταν οι αρχαίοι Έλληνες, οι οποίοι απολαμβάνανε τον κυκεώνα, ένα ποτό φτιαγμένο από κριθάρι, νερό και διάφορα αρωματικά φυτά.

Ο κυκεώνας αναφέρεται στη μυθολογία και πιο συγκεκριμένα στην ιστορία με την αρπαγή της Περσεφόνης. Η κόρη της θεάς της γεωργίας, Δήμητρας, και του Δία μάγεψε με την ομορφιά της τον Πλούτωνα, τον θεό του Άδη, ο οποίος μόλις την αντίκρισε την ερωτεύτηκε κεραυνοβόλα και αποφάσισε να την κλέψει.

Όπως αναφέρεται στον Ομηρικό ύμνο προς τη Δήμητρα, η νεαρή Περσεφόνη βρισκόταν στο Νύσιο πεδίο και μάζευε λουλούδια με την Αθηνά, την Άρτεμις και τις Ωκεανίδες, όταν απομακρύνθηκε από αυτές αναζητώντας το πιο όμορφο λουλούδι. 

Τότε ο Πλούτωνας βρήκε την ευκαιρία και όταν η Περσεφόνη έσκυψε να μαζέψει έναν νάρκισσο, άνοιξε η γη στη μέση και ένα άρμα εμφανίστηκε μπροστά της, με οδηγό τον Πλούτωνα, ο οποίος άρπαξε την όμορφη νεαρή.

Ο θρήνος της Δήμητρας τεράστιος, η οποία νυχθημερόν έψαχνε μάταια για την κόρη της. Κατά την διάρκεια της αναζήτησης της Περσεφόνης η Δήμητρα βρέθηκε στην Ελευσίνα, οι κάτοικοι της οποίας προσέφεραν στη θεά της γεωργίας να πιει κυκεώνα. 

Σύμφωνα με τον Όμηρο η θέα Δήμητρα αρνήθηκε το κόκκινο κρασί που της προσφέρθηκε, ενώ δέχτηκε με ευχαρίστηση τον καμένο κυκεώνα, ένα ποτό παρασκευασμένο από κριθάρι, νερό και δυόσμο.

Έτσι απαρηγόρητη όπως ήταν η Δήμητρα, η λύπη της επηρέασε τις καλλιέργειες, οι οποίες άρχισαν να μαραζώνουν, με κανέναν καρπό να μην μπορεί να βλαστήσει. Η Ελευσίνα απειλήθηκε με λιμό και για να μην συμβεί κάτι τέτοιο ο Δίας διέταξε τον Ερμή να φέρει την Περσεφόνη από τον Άδη.

Η κόρη της Δήμητρας, λοιπόν, ζούσε για έξι μήνες με την μητέρα της (διάρκεια άνοιξης- καλοκαιριού) και για έξι με τον Πλούτωνα στον Κάτω Κόσμο (διάρκεια φθινοπώρου- χειμώνας).

Ο κυκεώνας, το ποτό που έπιναν οι μύστες κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια

Με αυτόν τον τρόπο η γη της Ελευσίνας κάρπισε ξανά και έτσι θεσμοθετήθηκαν τα «Ελευσίνια Μυστήρια», προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης.

Από τις πιο ιερές και σεβαστές τελετές από όλες τις γιορτές της αρχαίας Ελλάδας, κατά την διάρκεια των οποίων οι μύστες έπιναν τον κυκεώνα στο αποκορύφωμα των Μυστηρίων για να σπάσουν την ιερή αποχή από το φαγητό και το ποτό, ένα «κοκτέιλ» ιδιαιτέρως αγαπητό και στους αρχαίους, Έλληνες αγρότες, με τους αριστοκράτες να το αποφεύγουν καθώς ήταν γνωστό ως ποτό των αγροτών.

Ο κυκεώνας, λοιπόν, ήταν φτιαγμένος κυρίως από χοντροαλεσμένο κριθάρι, νερό και διάφορα βότανα (κυρίως μέντα), ενώ αναφορές γίνονται και σε κάποια μυρωδικά, όπως το κύμινο.

Το συγκεκριμένο ποτό αναφέρεται και στα ομηρικά κείμενα, όπως η Ηλιάδα, όπου περιγράφεται ως ένα ποτό αποτελούμενο από νερό, κριθάρι, βότανα και τριμμένο τυρί αιγών, ενώ στην Οδύσσεια η Κίρκη προσθέτει και λίγο μέλι για να το προσφέρει στον Όμηρο και τους άνδρες τους και να τους μετατρέψει σε γουρούνια.

Στα χαρακτηριστικά του κυκεώνα συμπεριλαμβάνονται και οι χωνευτικές ιδιότητες, με τον Ερμή να το συστήνει στην Ειρήνη του Αριστοφάνη στον ήρωα που έφαγε πάρα πολλά καρύδια και ξηρά φρούτα.

Αυτό, ωστόσο, που απασχολούσε για πολύ καιρό τους ερευνητές είναι το πώς τόσοι αμέτρητοι άνθρωποι στο πέρας περίπου δύο χιλιετιών κατά την διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων φτάνανε στην ίδια έκσταση έχοντας διάφορα οράματα πίνοντας μόνο τον κυκεώνα.

Εικάζεται, λοιπόν, ότι οι έντονες εμπειρίες που βίωναν όσοι συμμετείχαν σε αυτά οφείλονταν σε κάποιες ψυχοενεργές ιδιότητες του παρασιτικού μύκητα Ερυσίβη, ο οποίος μόλυνε το κριθάρι που χρησιμοποιούνταν για την δημιουργία του Κυκεώνα.