3 Σεπτεμβρίου του 1843 - Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου:Ο πολιτικοστρατιωτικός αγώνας για Σύνταγμα

Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου έγινε με κύριο αίτημα την παραχώρηση Συντάγματος


Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, όπως έχει μείνει στην βιβλιογραφία, είναι μια από τις πιο σημαντικές και κορυφαίες στιγμές της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας, καθώς οφείλει την «έκρηξη» της σε τρεις εμβληματικές φιγούρες της Επανάστασης του 1821.

Στις αρχές του 1843 είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για την εισαγωγή του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος στη χώρα μας, το οποίο προϋπέθετε την ύπαρξη Συντάγματος. 

Ήταν ένα αίτημα που είχε τεθεί από τα φιλελεύθερα στοιχεία του Αγγλικού και Γαλλικού Κόμματος ήδη από την εποχή του Καποδίστρια.

Σύνταγμα ζητούσαν και οι παραγκωνισμένοι από τον Όθωνα πρόκριτοι και αγωνιστές του ’21, που ανήκαν κυρίως στο Ρωσικό Κόμμα και ήθελαν μέσω των κοινοβουλευτικών διαδικασιών να ακουστεί και πάλι η φωνή τους.

Ηταν σαν σήμερα όταν το ποτήρι ξεχείλισε. Η εξοντωτική φορολογία και η ασυδοσία των Βαυαρών του Οθωνα είχαν εξοργίσει τους Ελληνες. Τα σκληρά μέτρα λιτότητας ήταν καταλύτης στο εκρηκτικό μείγμα. Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 άλλαξε το πολιτειακό σκηνικό και από τη μοναρχία περάσαμε στη βασιλευομένη δημοκρατία.

Η αντίστροφη μέτρηση άρχισε από τον Ιανουάριο, όταν η Ελλάδα δήλωσε αδυναμία να πληρώσει τοκοχρεολύσιο του δανείου των 60.000.000 φράγκων που είχε δοθεί με την εγγύηση των τριών μεγάλων δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) όταν ήρθε στον θρόνο ο Οθωνας.

Οι όροι του δανείου ήταν δυσβάσταχτοι καθώς η Ελλάδα, αδυνατώντας να πληρώσει τα περιβόητα «δάνεια της ανεξαρτησίας» (1824, 1825), είχε μπει, από το 1827, στον μαυροπίνακα των χρεοκοπημένων χωρών.

Είναι χαρακτηριστικό ότι από το συνολικό ποσό των 63 εκατ. δραχμών έγιναν διάφορες πληρωμές (έξοδα μεσιτείας, παλαιότερες οφειλές κ.ά.) και τελικά στα ταμεία έφτασαν μόλις 9 εκατομμύρια δραχμές. (Ανδρέας Μιχ. Ανδρεάδης, «Ιστορία των Εθνικών Δανείων» Μέρος Α' - Αθήνα 1904).

Στο μεταξύ, αναζητούνταν έσοδα με την επιβολή δυσβάσταχτων φόρων και πολλές φορές δημιουργούνταν μεγάλα επεισόδια, όπως έγινε τον Μάρτιο του 1837 στην Πάτρα.

Αφορμή στάθηκε η επιβολή του φόρου επιτηδεύματος, τον οποίο καλούνταν να πληρώσουν ακόμα και αυτοί που δεν ασκούσαν πια επιτήδευμα!

Το δημοτικό συμβούλιο αρνήθηκε να προσδιορίσει τον φόρο, οπότε ο οικονομικός επίτροπος τον προσδιόρισε μόνος του και κάλεσε έναν έμπορο να πληρώσει 600 δραχμές, ποσό πολύ μεγάλο για την εποχή.

Οταν εκείνος αρνήθηκε να πληρώσει, δόθηκε εντολή στους χωροφύλακες να πάνε στο κατάστημά του και να αφαιρέσουν εμπορεύματα αυτής της αξίας.

Αμέσως, όλοι οι έμποροι, τεχνίτες και αρτοποιοί έκλεισαν τα καταστήματά τους.

Οι χωροφύλακες συνέλαβαν αρτοποιούς, τους οποίους απελευθέρωσε ο κόσμος για να αποκατασταθεί, τελικά, μετά από μία εβδομάδα, η τάξη από τον στρατό. (πηγή: Επ. Κ. Κυριακίδου, «Ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού», Αθήνα 1892, σελ. 327-328)

Από το 1840 οι αντιδράσεις του κόσμου ήταν συχνότερες. Παντού κυριαρχούσε η τοκογλυφία και η ευνοιοκρατία και καθώς ο λαός αδυνατούσε να πληρώσει τους αυξανόμενους φόρους τα κρατικά έσοδα μειώνονταν.

Οταν στις αρχές του 1843 η κυβέρνηση γνωστοποίησε ότι δεν μπορούσε να πληρώσει το τοκοχρεολύσιο του δεύτερου εξαμήνου της προηγούμενης χρονιάς, οι μεγάλες δυνάμεις απαίτησαν περικοπές δαπανών...

Στις 17 Μαρτίου ορίζεται με Διάταγμα επιτροπή «επί της ελαττώσεως των εξόδων του Κράτους» και από τις αρχές Απριλίου αρχίζουν μαζικές απολύσεις, περικοπές μισθών και συντάξεων με το διαχρονικό πρόσχημα ότι όλα αυτά γίνονται «περί του μέλλοντος των δημοσίων υπαλλήλων και των οικογενειών αυτών»!

H φτωχή Ελλάδα των 850-900 χιλιάδων κατοίκων γνώρισε σκληρή λιτότητα σε μια δύσκολη χρονιά με σεισμούς και πλημμύρες, ενώ την 1η Μαΐου σε σύσκεψη στο Λονδίνο αποφασίστηκε να ζητηθούν νέα μέτρα.

Με την εντολή στις… βαλίτσες έφτασαν στην Αθήνα οι πρέσβεις των τριών δυνάμεων, κάτι σαν την «τρόικα» των ημερών μας…

Η «τρόικα» των πρέσβεων μετείχε ακόμα και σε υπουργικά συμβούλια, έχοντας λόγο για τα πάντα. (εφ. «Αθηνά» 25.5.1843)

Ομως, οι εγγυήτριες δυνάμεις έσφιγγαν ακόμα τη… θηλιά. Ετσι, στις 5 Ιουλίου έγινε νέα διάσκεψη στο Λονδίνο, όπου συντάχθηκε πρωτόκολλο-μνημόνιο, με το οποίο η Ελλάδα αναλάμβανε την εξωφρενική υποχρέωση για τα οικονομικά της δεδομένα να καταβάλλει 3,6 εκατ. δραχμές τον χρόνο!

H συμφωνία έγινε αποδεκτή από τον Οθωνα στις 2 Σεπτεμβρίου, αλλά την επόμενη μέρα ξέσπασε η επανάσταση και έμεινε, για αρκετά χρόνια, η συμφωνία στα… χαρτιά, αν και δεν αποφεύχθηκαν αργότερα νέες μεγάλες περιπέτειες.

Φοροκαταιγίδα, μειώσεις μισθών και συντάξεων

Η «καταιγίδα» των μέτρων λιτότητας άρχισε στις αρχές Απριλίου και κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 1843.

Οπως προκύπτει από τεύχη της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως, εφημερίδες της εποχής και άλλες πηγές, τα βασικότερα ήταν τα εξής:

◼ Μειώθηκαν μισθοί του Δημοσίου και συντάξεις, κλιμακωτά, από 5% για ποσά από 150-199 δραχμές, μέχρι 15% για ποσά από 650 δραχμές και πάνω (ΦΕΚ 11/8-4-1843 για μισθούς και ΦΕΚ 13/23-4-1843 για συντάξεις).

◼ Απολύθηκε το 1/3 των υπαλλήλων των υπουργείων (εφ. «Αθηνά» φ. 29/5).

◼ Επίσης, απολύθηκαν τελωνειακοί (ΦΕΚ 22/5-7), υπάλληλοι του Εθνικού Τυπογραφείου (ΦΕΚ 20/28-6), ταχυδρομικοί υπάλληλοι (ΦΕΚ 23/21-7) κ.ά.

◼ Μειώθηκε η δύναμη των Ενόπλων Δυνάμεων. Σε αξιωματικούς αντί για μισθό δίνονταν «εθνικές γαίες», ενώ πολλοί τέθηκαν σε διαθεσιμότητα.

Απ’ αυτούς κάποιοι κλήθηκαν να αντικαταστήσουν απολυθέντες δασονόμους! (εφ. «Αθηνά» φ. 25/6).

◼ Καταργήθηκαν τα Υγειονομεία σε 7 λιμάνια και καθήκοντα υγειονόμων ανατέθηκαν σε… λιμενάρχες (ΦΕΚ 23/21.7).

◼ Εγιναν 5-7 απολύσεις καθηγητών του Πανεπιστημίου από το μόλις 26μελές διδακτικό προσωπικό (ΦΕΚ 27/3-8).

◼ Καταργήθηκαν όλες οι διπλωματικές αποστολές. Ανακλήθηκαν οι πρέσβεις σε Παρίσι και Λονδίνο και παύθηκαν οι έμμισθοι πρόξενοι (εφ. «Αθηνά» φ. 29/5).

◼ Απολύθηκαν οι μηχανικοί του Δημοσίου και σταμάτησε η εκτέλεση δημόσιων έργων.

Το... θέατρο του Καλλέργη

Ενα… βήμα πριν από την οριστική ματαίωση έφτασε η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου.

Αιτία ήταν οι πολλές αναβολές λόγω διαφωνιών για τα μέσα που θα χρησιμοποιούνταν, για το εάν θα ξεκινούσε από την επαρχία, όπως υποστήριζε ο Μακρυγιάννης κ.ά.

Ετσι, η «αυλή» του Οθωνα πληροφορήθηκε τα σχέδια και άρχισε να κινείται για την αποτροπή…

Ομως, το κρίσιμο βράδυ της 2ας προς 3η Σεπτεμβρίου, ο 39χρονος συνταγματάρχης Δημήτρης Καλλέργης, κρίνοντας σωστά ότι δεν υπήρχαν περιθώρια άλλης αναβολής, κινήθηκε αποφασιστικά και οδήγησε τον στρατό στην πλατεία μπροστά από τα ανάκτορα (τη σημερινή Βουλή), διεκδικώντας να δοθεί Σύνταγμα.

Η τελευταία αναβολή έγινε το βράδυ της 1ης προς 2α Σεπτεμβρίου. Ομως, με το ξημέρωμα της 2ας Σεπτεμβρίου οι αρχές έθεσαν υπό παρακολούθηση τον Καλλέργη και τον Μακρυγιάννη.

Ακόμα, όπως έγραφαν εφημερίδες της εποχής, είχε συνταχθεί Διάταγμα για τη σύσταση Στρατιωτικού Δικαστηρίου «μέλλον να καταδικάση με συντόμους τύπους, τους ανωτέρους αξιωματικούς του στρατού και πολιτικούς τινάς επισήμους και να πνίξη εις την σιωπήν του τρόμου την πολυπραγμοσύνην του Λαού» (εφ. «Αθηνά» φ. 8/9/1843).

Ο Καλλέργης, αντιλαμβανόμενος ότι παρακολουθείται, για να «θολώσει» τις κινήσεις του, πήγε το απόγευμα στο θέατρο (Επ. Κ. Κυριακίδης, ό.π. σελ. 377).

Ομως, το βράδυ, διαπιστώνοντας ο ίδιος ότι στους δρόμους υπήρχαν «πυκναί περιπολίαι χωροφυλάκων» και μαθαίνοντας ότι πολιορκούνταν από χωροφύλακες το σπίτι του Μακρυγιάννη, αποφασίζει να ξεκινήσει.

Πάει στον στρατώνα, διατάσσει συγκέντρωση και αφού όλοι οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες τάσσονται υπέρ του Συντάγματος ξεκινάει, στη 1 μετά τα μεσάνυχτα, για τα ανάκτορα.

Εκεί οι στρατιώτες παρατάχθηκαν σε δύο σειρές διαδηλώνοντας, ενώ αργότερα ενώθηκε μαζί τους πολύς κόσμος.

Ταυτόχρονα, ο Καλλέργης στέλνει αποσπάσματα για να καταλάβουν τις Γραμματείες (υπουργεία), την Τράπεζα και το Ταμείο αλλά και να ελευθερώσει τον Μακρυγιάννη.

Νωρίτερα, στο σπίτι του Μακρυγιάννη έγινε αιματηρό επεισόδιο όταν χωροφύλακες προσπάθησαν να αφοπλίσουν έναν στρατιώτη καθώς έβγαινε.

Υπήρξε ανταλλαγή πυροβολισμών κατά την οποία έχασε τη ζωή του ένας υπαξιωματικός της χωροφυλακής και τραυματίστηκαν δύο χωροφύλακες.

Αυτό ήταν το μοναδικό «θερμό» επεισόδιο μέχρι τις 3 το μεσημέρι της επόμενης ημέρας, οπότε ο στρατός επέστρεψε στον στρατώνα, καθώς ο Οθωνας είχε αναγκαστεί να υπογράψει Διάταγμα για το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας.

Η έκρηξη του κινήματος

Η Φρουρά των Αθηνών, που στρατοπέδευε στο Μοναστηράκι, στασίασε και με αρχηγό τον Δημήτριο Καλλέργη παρατάχθηκε στην πλατεία έμπροσθεν των Ανακτόρων (κτίριο της σημερινής Βουλής), η οποία θα μετονομασθεί εξ αφορμής του γεγονότος αυτού σε Πλατεία Συντάγματος.

Την ίδια ώρα, πλήθος κόσμου με επικεφαλής τον Ιωάννη Μακρυγιάννη κατέφθασε μπροστά από τα ανάκτορα, αλαλάζοντας «Ζήτω το Σύνταγμα».

Ο Όθων εκείνο το βράδυ δεν είχε κοιμηθεί, παρά τη συνήθειά του, και εργαζόταν στο γραφείο του. Ένας αξιωματικός των κινηματιών εισήλθε στα ανάκτορα και του ανακοίνωσε την επανάσταση του στρατού. 

Ο βασιλιάς απέστειλε προς τους επαναστάτες τον Υπουργό των Στρατιωτικών για να πληροφορηθεί και επισήμως τα αιτήματά τους, αλλά αυτοί τον συνέλαβαν και τον έθεσαν υπό περιορισμό.

Πάντως, η βασίλισσα Αμαλία είχε φροντίσει προηγουμένως να ανακοινώσει στον σύζυγό της ότι οι επαναστάτες ζητούσαν Σύνταγμα και πολιτικές ελευθερίες. Τον συμβούλευσε, μάλιστα, να κάνει δεκτά τα αιτήματά τους.

Τότε, ο βασιλιάς αναγκάσθηκε να εμφανισθεί από ένα παράθυρο των Ανακτόρων (το τέταρτο δεξιά των Προπυλαίων της Βουλής, πάνω από το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη) και να ανοίξει διάλογο με τον έφιππο Καλλέργη, ο οποίος του εξήγησε ότι λαός και στρατός απαιτούν την άμεση σύγκληση Εθνοσυνέλευσης για την κατάρτιση Συντάγματος.

Ο βασιλιάς προσπάθησε να κερδίσει χρόνο και υποσχέθηκε την εκπλήρωση του αιτήματος την επομένη. 

Ο Καλλέργης ήταν ανένδοτος και ζήτησε την άμεση αποδοχή του αιτήματος, ενώ αξίωσε ακόμη την παραίτηση της κυβέρνησης και τον σχηματισμό κυβέρνησης που θα απολάμβανε την εμπιστοσύνης του λαού και την αποπομπή των Βαυαρών από τη δημόσια διοίκηση, εκτός των αποδεδειγμένα φιλελλήνων.

Η κίνηση που έκρινε την επανάσταση

Ο Όθωνας αποσύρθηκε στο γραφείο του και ζήτησε να συναντηθεί με τους ξένους πρεσβευτές για διαβουλεύσεις. Όμως, αυτοί εμποδίστηκαν να εισέλθουν στο παλάτι από τον Καλλέργη, μία τολμηρή κίνηση που έκρινε την κατάσταση.

Ο Όθωνας αντιλήφθηκε ότι ήταν πλήρως απομονωμένος και προς στιγμήν σκέφθηκε να παραιτηθεί. 

Τελικά, αναγκάστηκε να αποδεχθεί τα αιτήματα των επαναστατών και τα ξημερώματα της ίδιας ημέρας υπέγραψε τα αναγκαία διατάγματα για τη σύγκληση Εθνοσυνελεύσεως.

Στη συνέχεια διόρισε πρωθυπουργό τον αρχηγό του Ρωσικού Κόμματος, Ανδρέα Μεταξά, ενώ επίλεκτα μέλη του κινήματος τον πλαισίωσαν στα βασικά υπουργεία (Ανδρέας Λόντος στο Στρατιωτικών, Κωνσταντίνος Κανάρης στο Ναυτικών, Ρήγας Παλαμήδης στο Εσωτερικών και Δρόσος Μανσόλας στο Οικονομικών).

Το κίνημα, που ήταν αναίμακτο, έληξε και τυπικά γύρω στις 3 το μεσημέρι, όταν το συγκεντρωμένο πλήθος διαλύθηκε και οι στρατιώτες επέστρεψαν στη βάση τους στο Μοναστηράκι.

Σύμφωνα με τα συμφωνηθέντα, στα τέλη Οκτωβρίου του 1843 θα διεξαχθούν οι πρώτες εκλογές στην Ελλάδα. 

Η Βουλή που θα προκύψει, συνέρχεται στις 8 Νοεμβρίου με πρόεδρο τον υπέργηρο Πανούτσο Νοταρά και αποφασίζει να λάβει το όνομα «Η της Γ’ Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις».

Κύριο έργο είναι η σύνταξη του Συντάγματος, το οποίο ψηφίστηκε στις 18 Μαρτίου 1844 και αποτέλεσε τη βάση για όλα τα επόμενα.